DEZENFEKTAN VE ANTİSEPTİKLERİN KULLANIMI

Konuyu Hazırlayan: Hem.Melike Orhan - Par. Özkan Onan

Antiseptik ve dezenfektanlar, hastaneler ve sağlık merkezlerinde topikal olarak ciltte, sert yüzeylerde ve tıbbi ekipmanlarda yaygın olarak kullanılan antimikrobial maddelerdir.

Antiseptik ve dezenfektanlar mikroorganizmalara olduğu kadar, insan hücrelerine de toksiktirler. Bu nedenle ortamın ve aletlerin temizliğinde kullanılırlar. Bazen de sistemik olarak değil, yüzeysel olarak canlılara uygulanabilirler.

Mikroorganizmalar, tüm canlılar gibi uygun ortam bulduklarında beslenerek çoğalırlar ve yaşamlarını toprak, hava, su gibi cansız ortamlar ile bazı hayvan ve insan vücudu gibi konak canlılar üzerinde sürdürürler. Bu nedenle içtiğimiz suyun, tükettiğimiz yiyeceklerin ve içeceklerin hastalık yapıcı mikroorganizmalardan uzak olması gerekmektedir.  Bu tür sağlık koruma çalışmalarında üç farklı kavram vardır. Bunlar  sterilisazyon, dezenfeksiyon ve antisepsidir.

Sterilizasyon: Maddenin üzerinde veya içinde bulunan tüm mikroorganizmalardan arındırılması işlemidir. Bu işlem sonrasında hastalık yapan ve yapmayan tüm mikroorganizmalar ölmektedir. Sadece cansız nesnelere uygulanabilir.

Dezenfeksiyon: İnsanlarda hastalık yapma özelliği olan mikropları uzaklaştırma işlemidir. Dezenfeksiyon işleminde kullanılan ve genellikle kimyasal içerikli maddelere Dezenfektan denir.

Antisepsi:  Canlı dokuların üzerindeki veya içindeki mikroorganizmaları, genellikle kimyasal maddeler kullanılarak ortadan kaldırmaya yönelik uygulamalardır. Antisepsi amacı ile kullanılan kimyasal maddelere antiseptik adı verilir. Dezenfektanlarla antiseptikler arasındaki en önemli fark, antiseptiklerin yalnızca canlı dokuya uygulanabilir olmalıdır.

    İdeal bir antiseptik, mikroorganizmalara etki gösterirken;

• Deriyi, vücut dokularını ve hücrelerini tahrip etmemeli,

• Mikroorganizmaların üremesini engellemelidir.

     İdeal bir dezenfektan;

• Geniş bir antimikrobial spektruma sahip,

• Organik maddelerden ve kullanılan diğer kimyasallardan etkilenmemesi

• Kullanıcıya zarar vermemeli, kokusuz, ekonomik olmalı

• Yüzeye uyum göstermeli, aşındırma ve bozulmaya neden olmamalı

• Uygulanan yüzeylerde kalıcı etkiye sahip olmalı, temizleyici özelliğe sahip olmalı

• Suda kolay çözünebilir olmalı

• Konsantre ve seyreltilmiş kullanımı dayanıklı olmalıdır.

Dezenfektan kullanımının gerekli olduğu yaşam alanları nerelerdir?

Dezenfektan ve Antiseptik Çeşitleri

Etil alkol

• Vegetatif bakterilere bakterisit etkilidir.
• %95’lik etil alkol tüberkilosiddir.
• Antiseptik olarak %70’lik solüsyonu kullanılır.

• Alkolün gerek sporisit etkisinin olmayışı, gerekse kan pıhtılarına nüfus edemeyişi nedeniyle aletlerin sterilizasyonda kullanılmaz.

• En az 10 dk. %70’lik alkolle tutulan termometreler bu yolla dezenfekte edilebilir.

• Eğer tam nem sağlanabilirse iki dakika içinde cilt üzerindeki bakteri sayısını %90’a yakın bir oranda azaltır.

• Mercekli aletleri bozduğu (metalleri paslandırdığı) için tıbbi alet ve cihazda dezenfektan olarak tercih edilmez.

• Alkol proteinleri çökeltmesi nedeniyle açık yarada ve mukozada kullanılmamalıdır.

 Benzalkonyum kloroid (Zefiran)

•  Antiseptik ve dezenfektan olarak kullanılabilir.

• Gram pozitif ve bazı gram negatif bakterilere etkilidir.

• Sabunlar ile etkilerinin inaktive oluşu,ayrıca lastik,plastik ve pamuk gibi maddelerin de üzerine absorbe olması ile temasta etkinliklerini kaybetmeleri dezavantajdır.

• Zefiran mikroorganizmalarla kontaminasyona eğilimlidir.

• Geçmiş yıllarda kontakt lenlerin saklanmasında kullanılmışsa da ,kornea ülserlerine yol açması nedeni ile kullanımı terk edilmiştir.

• Zefiran günümüzde kullanılması önerilmeyen bir solüsyondur.

Povidon-iyodin(batikon-betadin)

• Geniş spektrumlu bir antiseptiktir.
• Sporlara da etkili olduğu bilinmektedir.

• Preoperatif cilt temizliğinde ve yanık tedavisinde kullanılır

Heksaklorofen

• Antiseptik bir solüsyondur.

• Etkisi bakteriostatiktir.

• %3 0ranında hekzaklorpfen içeren solüsyonlar cilt temizliğinde kullanılır.

• Deri el antisepsisi için el kremlere veya sabunlara katılır.

• Heksaklorofenin en önemli özelliği ciltten absorbe olmasıdır.

Merbromin (mersol)

• Bakteriostatik özelliği olan bir antiseptiktir,
• %2’lik solüsyonu cilt için,
• %1’lik solüsyonu ise mukozalara kullanılabilir

Gümüş nitrat

• Gümüşün antibakteriyel etkili bir solüsyondur.
• Gümüş nitrat geniş bir bölgeye uygulandığında vücuttan klorür ve sodyum kaybına neden olur.
• Mukozaya uygulanmasında irritan etki yapar.
• Ayrıca gümüş nitratın yakıcı etkisinden yararlanarak küçük yaralar tedavi edilebilir.

Formaldehit

• Güçlü bir dezenfektandır.
• Bakteri, fungal, virus, sporlarına etkilidir.
• Gaz halindedir.
• Formaldehitin gaz halindeki buharlarının inhalasyonu gözde ve solunum sisteminde irritasyon yapar.

• Cilde uygulandığında duyarlılık reaksiyonları oluşur.

Klorheksidin (salvon)

•  %1.5lik klorheksidin ve %15’lik setrimit maddelerinin karışımı olan antiseptik ve dezenfektan özellikte bir solüsyondur.

• Toksik değildir.

• Gram (-) ve gram (+) bakterilere bakterisit etkilidir.

• Antiseptik ve dezenfektan olarak 1/100’lük solüsyonu önerilir.

• Kirli aletlerin dezenfeksiyonunda 1/30’luk solüsyonu önerilir.

Sodyum hipoklorit (çamaşır suyu)

• %0.5-1’lik oranında dezenfektan olarak kullanılır.
• Özellikle hepatit ve AIDS virüslerine etkili olduğu gösterilmiştir.

Rivanol

• Toz şeklindedir.
• Koklara etkilidir.
• Sudaki 1/1000’lik çözeltisi ağız, boğaz mukozası ve yaralar için antiseptik olarak kullanılır.

Glutaraldehit (cidex)

• Kauçuk ve plastik gibi aletlerin sterilizasyonu için kullanılır.
• Glutaraldehit ciltte temas dermatiti yaptığından antiseptik olarak kullanılmaz.

İzopropil alkol

• %70’lik ve daha yoğun eriyikleri etil alkolden daha güçlü bakterisit etkiye sahiptir.
• Alkol vegetatif bakterileri süratle öldürürse de spor, virüs ve mantar üzerine etkili değildir.
• Uygulandığı yerde daha güçlü vazodilatasyon yaptığından kanmaya eğilim artar.

Dezenfeksiyonda kullanılan maddeler hangi özellikleri taşımalıdır?

Suda erimeli ve iyi ıslatıcı olmalı Kısa sürede etkisini göstermeli Az toksik olmalı Allerjnik ve kanserojen etki göstermemeli Kötü kokulu olmamalı İnvivo ve invitro etki mekanizmaları bilinmeli Ucuz ama etkili olmalı

Dezenfektanların Etki Mekanizmaları

Dezenfektan kullanımının insan sağlığı açısından olası zararları nelerdir?

Günümüzde sıkça kullandığımız antimikrobiyallerin hemen hepsinin insan ve çevre için toksik etkileri vardır. Bu nedenle kontrollü kullanılmaları çok önemlidir. Bu kimyasal maddelerin ortaya çıkardığı bazı sağlık sorunlarını şöyle özetleyebiliriz:

-     Kuaterner amonyum bileşikleri (zefiran v.b); Astım, alerjik reaksiyon ve deride hassasiyet oluşturabilmektedir.

Alkoller (etil alkol, izopropil alkol v.b); Etil ve propil alkol deriden absorbe olur ve deride, gözde, üst solunum yollarında, trakeada irritasyona neden olur. Santral sinir sistemi deprese ettiğinden baş ağrısı, nabız sayısında ve kan basıncında düşme, bulantı ve korozif yapabilir. Ayrıca yanıcı bir madde olduğu unutulmamalıdır. 

Fenoller, Aldehidler (formaldehid v.b); Toksik etkili maddelerdir ve kullanımda mutlaka koruyucu ekipman kullanılmalıdır. Ciddi deri, göz ve solunum yolu irritasyonları, baş ağrısı bulantı ve kusma yapabilmektedir. 

İodine (baticon, betadin v.b); Ciddi deri irritasyonu, yanık, alerji, öksürük, solunum sıkıntısı, baş dönmesi yapabilmektedir. 

Hidrojen peroksit (çamaşır suyu) %50' nin üstündeki konsantrasyonlarda deride korozif etki, irreversible göz hasarı yapmaktadır.

Dezenfektan kullanımında nelere dikkat edilmelidir?

En az toksik etkili madde seçilmeli Doğru ürün doğru zaman sürecinde kullanılmalı Gereken konsantrasyondan fazla kullanılmamalı Dezenfeksiyonun hangi sıklıkla yapılacağı planlanmalı Dilüsyonu yapanlar eğitilmeli ve koruyucu ekipman sağlanmalı, İşlemin yapıldığı yerler iyi havalandırılmalı İşlemin yapılışı sık aralıklarla gözlenmeli

KAYNAKLAR

• http://www.beslenme.saglik.gov.tr/content/files/yeterlibeslenme/hijyen/a18.pdf

• www.saglik.gov.tr

• On Washing Hands N Engl J Med 350:1283, March 25, 2004 Perspective

• Chlorhexidine-Alcohol versus Povidone-Iodine for Surgical-Site Antisepsis N Engl J Med 362:18, January 7, 2010

• http://www.das.org.tr/dosya/kongre/kong2009/12.htm

• http://www.ataturkhastanesi.gov.tr/BilgilendirmeDokumanlari/Talimatlar/7.pdf

• Dezenfeksiyon, Antisepsi, Sterilazasyon, İstanbul Tıp Fakültesi yayını

• Murray. P.R., Drew. W.L., Kobayashi, G.S., Thompson J.H., Medical Microbiology Wolfe Medical Publ. Ltd. Print. USA 1990

Web sayfasının dizaynı Aytuna Devrim Canbul tarafından yapılmıştır.